رمان «کلیدر» نوشتهی «محمود دولتآبادی»، نویسندهی نامآشنای معاصر است. این رمان که به صورت دورهی دهجلدی تدوین شده، جایگاه ویژهای در ادبیات معاصر ایران دارد. بسیاری از منتقدان و صاحبنظران حوزهی ادبیات، این اثر را بزرگترین و ماندنیترین رمان در ادبیات فارسی میدانند. کلیدر نام کوه و روستایی در خراسان است و داستان، سرنوشت غمانگیز یک خانوادهی کرد را که به سبزوار کوچانده شدهاند و زندگی رعیتها و قبایل چادرنشین این منطقه را در فاصلهی سالهای ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۷ روایت میکند. با این جملهها وارد جهان داستان کلیدر میشویم: «اهل خراسان مردم کرد بسیار دیدهاند. بسا که این دو قوم با یکدیگر در برخورد بودهاند؛ خوشایند و ناخوشایند. اما اینکه چرا چنین چشمهاشان به مارال خیره مانده بود، خود هم نمیدانستند. مارال، دختر کرد دهنهی اسب سیاهش را به شانه انداخته بود، گردنش را سخت و راست گرفته بود و با گامهای بلند، خوددار و آرام رو به نظمیه میرفت. گونههایش برافروخته بودند. پولکهای کهنهی برنجی از کنارههای چارقدش به روی پیشانی و چهرهی گرد و گرگرفتهاش ریخته بودند و با هر قدم پولکها بهنرمی دور گونهها و ابروهایش پر میزدند… چشمهایش به پیش رویش دوخته شده و نگاهش را از فراز سر گذرندگان به پیشاپیش پرواز داده و لبهای چو قندش را بر هم چفت کرده بود و چنان گام از گام برمیداشت که تو پنداری پهلوانی است به سرفرازی از نبرد بازگشته. هم اسب سیاهش قرهآت چنان گردن گرفته، سینه پیش داده و غراب سم بر سنگفرش خیابان میخواباند، که انگار بر زمین منت میگذاشت و به آنچه دورش بود فخر میفروخت. درویشی که پردهی شمایل را به دیوار آویخته بود، زبانش از صدا باز ماند. چه که تماشاگرانش همه چشم از پرده و گوش از صداش واگرفتند، سر به سوی اسب سیاه و دختر گرداندند و گوش فرادادند به درقدرق باوقار سم اسب بر سنگفرش خیابان، که پردهدار نفیر از سینه برکشید و خلق را به خویش فراخواند.» دورهی دهجلدی رمان «کلیدر» در پنج مجلد و در قطع جیبی از سوی انتشارات «فرهنگ معاصر» منتشر شده و در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
دولتآبادی رمان کلیدر را براساس داستانی واقعی نوشته است: «داستان گلمحمد». کتاب، زندگی یک خانوادهی کرد ایرانی را روایت میکند. این خانواده بهناچار به سبزوار خراسان کوچانده شدهاند. داستان کتاب متأثر از فضای پرالتهاب سیاسی ایران در خلال سالهای ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۷ یعنی سالهای بعد از جنگ جهانی دوم است. بسیاری این کتاب را نتیجهی تمام داستانهای کوتاهی میدانند که دولتآبادی پیش از انتشار این کتاب، دربارهی مردم رنجدیدهی خراسان نوشته بود.
«کامران تلطف»، استادتمام دپارتمان مطالعات خاورمیانه در دانشگاه آریزونا، در نقد این کتاب نوشته است: «آثار محمود دولتآبادی نمونههای بارزی از گرایش ادبیات متعهد به کمکردن شکاف موجود بین ادراکهای گوناگون از مفهوم انقلاب است. داستانهای کوتاه و رمانهای او اوضاع و احوال طبقات ستمدیده، بهویژه دهقانان و کارگران روستایی را به تصویر میکشد. شخصیتهایی که او میآفریند، فارغ از گرایشهای مذهبیشان، قربانی شرایط اجتماعی جامعه هستند. ویژگیهای طبقاتی تمامی شخصیتهای او مطابق با مدلهای مارکسیستی از جامعهی طبقاتی و ماتریالیسم تاریخی هستند. او نخبگان و بورژوازیها، دهقانان، پرولتاریا و روشنفکران را مطابق با تعاریف کلاسیک و متعارفشان نمایش میدهد و اما در این امر بهاندازهی کافی واقعگرایانه عمل میکند تا اگر نیاز بود، شخصیتهای معینی را مذهبی جلوه دهد. کلیدر که زندگی و مبارزهی طبقاتی در خراسان را به تصویر میکشد، نمونهی اعلای نگرش دولتآبادی به ادبیات متعهد است. در کلیدر دهقانان، خردهبورژوازیهای شهری و روشنفکران، چه مسلمان چه نامسلمان، در مبارزه علیه اربابان و سرمایهداران و نیروهای ستمگر حامی آنان با یکدیگر متحد میشوند.»
«محمود دولتآبادی»، نویسندهی مشهور ایرانی است که تاکنون بسیاری از آثار او در ایران و سایر نقاط جهان به چاپ رسیده است. رمان بلند «کلیدر» را میتوان مشهورترین اثر دولتآبادی دانست. آثار دولتآبادی به زبانهای زیادی از جمله انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، چینی، کردی و آلمانی ترجمه شدهاند. محمود دولتآبادی چندین نمایشنامه و فیلمنامه را نیز به نگارش درآورده است. او همچنین سابقهی بازیگری در تئاتر و سینما را دارد. فضای اکثر آثار او در روستاهای شرقی ایران و در منطقهی خراسان رخ میدهد. او در آثارش بهخوبی توانسته رنج و مشقت روستاییان شرق ایران را به تصویر کشد. دولتآبادی در سال ۲۰۱۳ برگزیدهی جایزهی ادبی «یان میخالسکی» سوییس شد. در سال ۲۰۱۴ جایزهی شوالیهی ادب و هنر فرانسه توسط سفیر دولت فرانسه در تهران و در محل رزیدانس سفارت فرانسه به محمود دولتآبادی اهدا شد.
راوی زحمتکشان
«اینکه دیگران ما را آدم حساب نکنند یک چیز است؛ اما اینکه ما خودمان را آدم حساب نکنیم یک چیز دیگر است. یک کمی فکر کن گلمحمد؛ این از سیل و زلزله هم وحشتناکتر است.» – قسمتی از متن کتاب